Per ses otgonta

Sentupada cun Vic Hendry per ses 80 onns
Per ses otgonta
Intervistader: Isidor Winzap
CR 2001, pag. 126-154

Il scribent Vic Hendry ha fatg ils 18 d’uost 2000 il sbargat sur la sava dils otgonta. El scriva e publichescha litteratura dapi varga 50 onns. Ina da sias empremas ovras litteraras ei il «Starler pign sin Puozas», cumparida en successiun el Pelegrin e restampada el Tschespet 35 «Tia veglia daventi» (1957). Sia ovra cumpeglia quasi tut las spartas u ils geners litterars (dano pli grondas emprovas da teater). Il lungatg reh, genuin e pulpiu (quasi baroc) dallas empremas ovras ha fatg plaz ad in lungatg gigin, strebel e scart. Igl ei in stil elliptic, magari dir, mintgaton en fuorma da ziczac, cun codes zuppai denter las lingias. Tematicamein stat il carstgaun el center. Vic Hendry ha scret skizzas, raquens, historias, romans, diaris, rapports, historias cuortas, in’autobiografia, biografias, poesias, texts biblics, ovras historicas e socio-culturalas, fablas, parablas e praulas. La materia per sia litteratura anfla el en sia fantasia, en siu contuorn, en la societad dad ussa e d’antruras ed en la cuminonza. El ha dau scola en val Tujetsch ed ei ius 1960 cun sia famiglia da quater affons per secasar a Schaffusa e dar leu scola secundara. 219 km naven da sia cara val Tujetsch ei ina gronda distanza. Viver ella diaspora sco scribent romontsch ha ses crutschs e curschins.

Vic Hendry ei adina staus fideivels a sesez ed a siu stil. El ha manteniu sia lingia litterara, siu lungatg original, malgrad enqual beffa e leffa da certas varts. Sias ovras litteraras ein ina contribuziun valeivla a pro d’ina buna litteratura romontscha. Vic Hendry ha tractau tematicas che han interessau pign e grond, sco il carstgaun agl ur dalla societad, il pauper, munglus e disavantagiau, mo era tematicas brisantas sco la sexualitad, la criminalitad e la resocialisaziun. El ei ius atras claus e clis, ei ius sur logs, a per cun auters scribents romontschs e concarstgauns ed ha schau passidas valeivlas e restontas. Entginas ovras da Vic Hendry ein vegnidas translatadas en tudestg, da maniera ch’il scribent ei vegnius enconuschents sur nossas scheinas romontschas ora.

1. Passar sur la sava dils otgonta ed haver scret tschunconta onns litteratura ei tuttavia buca ina cagna. Co sesenta Vic Hendry il mument ch’el fa quei sbargat?
Buca che jeu fuss staus in liun e vess giu ina sanadad da fier, biaronz sun jeu ius magari a pusignond cun sentiments malcerts. E cun otgonta vegn ei matei nuota meglier, era lura buc, sch’ins fugenta pil pli il patratg cun la malsogna dalla mort.

2. Igl autur d’in’ovra litterara ei adina in carstgaun. La veta da quei human ha en scadin cass influenza sin sia ovra. Perquei eis ei bien da risguardar ton la veta sco l’ovra digl autur. Ti scrivas che Ti seigies adina staus in affon dall’ucliva, da Maunsut, pongir digl ur ner. Explichescha quei fatg!
Digl ur ner anora ei buca giud via, essend che las umbrivas ein ora ed ora vegnidas dabot liungas. Aschidadir giudapeis al cuolm e sigl ur digl uaul. Auncallura – enamiez la pervesa e l’arclina sun jeu staus da casa. Ed jeu vai teniu mirau dalla glieud che ha spelau l’arclina. Sias plagas aviartas eine idas tier a mi. E la pintga cumedia humana ei silmeins stada schi intensiva ed impressiunonta sco enzanua el smugl d’in liug grond. – Senza il cant dil cuacotschna e la melodia mitigonta dasperas la platta da fiug – fuss jeu vegnius ora sils curontin.

3. Quei «giud maun» seigi restaus, la veta entira. Denton seigi la perspectiva digl ur anora stada d’engrau, schizun megliera che d’enamiez anora. Co ei quei da capir?
La persuladad d’in maun ei stada d’engrau; jeu sun s’endisaus da sepertschecher. D’in ur anora han ins ina perspectiva. Per cass da prighel san ins fugir d’enzatgi, avon che vegnir cul tgau sut la persuna.

4. La simbiosa u la convivenza cun Selva «dadains gl’uaut», il liug da Tia mumma, ei remarcabla. Co s’exprima quella en Tia veta ed en Tia ovra?
La Val Tujetsch ha tscherchels entuorn ils egls; jeu hai giu bugen quella rampa. Ils avdonts ein apartis. Buca mo ils logs ora sils urs – sco Selva e Cavorgia – era il Dutg grond che sparta anen ed anora – catscha en ina statgna da detschiert. Ton che mia mumma ei stada da Selva, ina Tarlepra («dadains gl’uaut»). Siu plaid e sia moda da dir ein semischedai cun ils vocals da Maunsut. Cumpatg che jeu vai empriu ladinamein.

5. Ti eis staus in defensur ed ambassadur dallas persunas negligidas e maltarschinadas, da spért e da tgierp. Daco has Ti giu malpuccau ual da lezzas?
Ils affons dall’ucliva han giu da dar plitost las rollas mettas denter la buobanaglia dalla val. Sco il cratsch ed affon manechel sun jeu staus disaus da star sut, disaus dall’aura en stiva. Malgrad sun jeu secuntermess da star davostier. Jeu crei da ver priu malpuccau dils Maunsuters. Tuttavia enaquella che nus vein giu in affon impediu en nies miez. Quella buobetta ch’era dada giud lautget; sias combas ein stadas struptgadas. Ella ei tuttina s’udida cun nus.
Pli tard vess jeu giu talien da far pedagogia curativa; jeu sun buca staus habels, schebi che la persuna mendusa ha muentau mei dapi adina.

6. Il plaid «umbriva» ei presents en Tia ovra entira. Ei quei buca in cumpogn maluardau?
Daveras, la siluetta ei stada zun attaschada a mi, ina stedia cumpogna empau dapertutanavon. Ed ella ha giu in coga quitau che jeu varghi vi negin. Enzatgi ha schizun sblatschau ils mauns, vesend mei els logs umbrivauns. Ed il battacor han ins schau ruasseivlamein a mi.

7. Ti eis staus a sias uras il cronist dalla val? Co ha quella incumbensa d’esser il «mulissier ufficial» a pro da Tujetsch e dil turissem cuntentau e tgei consequenzas ha quell’incarica giu?
Da sias uras vai jeu fatg bugen il cronist dalla val. Ed jeu sun staus ‚huslis‘ enten metter giu ils avantatgs dalla geografia, enaquella che jeu vai dau trasora entscheins a miu liug restrenschiu. Dad ir aschia a pèr cun las plaschentinas – sun jeu scochemai vegnius stretganius. Da far bufatg cun enzatgi, metschan ins era buca dallas bottas. Ed jeu vai stuiu entscheiver a serrar la bucca, è sch’ei fuss stau da spalancar. Il mument che dabia ei stau falliu. Laguoter fallonzas dat vonzei in guoter.

8. Esser mussader e scolast en la val ei buca nuot. Ins ei exponius, ual perquei ch’ins vesa ed enconuscha las qualitads, las mendas e munconzas da mintgin. Ed ins sto seretener, serrar la bucca. Co vesa quella episoda ora en la retrospectiva?
Gie, quescher tgeu ei in strapaz.
Sch’ins vess da dir si il bor. E metter giu en scret, gliez vai jeu era buca astgau.

9. Ti has giu dus frars pli vegls ch’ein stai scolasts en la val ed activs el moviment romontsch. Ha quei giu avantatgs ni plitost disavantatgs d’esser il secund giuven dalla famiglia e frar da dus magisters?
Sco detg vivon. Jeu sun staus il cratsch en famiglia, buca denton il Benjamin maldisau. Cun quitordisch onns sun jeu vegnius in ierfan da bab. Sch’igl ei vegniu meinsvart sil carasial, ha la mumma priu partida. S’entelli – mo en ner basegns, essend ch’ella ha giu da tener ensemen la famiglia ed ils fargliuns gronds ein sparuns. Ch’ella ei auncallura siglida inaga u l’autra els fiars per mei, da gliez vai jeu saviu bien grau; jeu sun staus attaschaus. Persuenter ha enzatgi fatg valer che jeu hagi giu il cumplex dad Edipus. Emanzas per propi han alzau il det e pretendiu da clar bi di che tgi che seigi affecziunaus tondanavon all’atgna mumma, seigi buca habels da ver bugen in’autra.
Epi – la rolla metta che jeu vai giu da dar en famiglia – ei semantenida stupent e silsuenter. Gliez per cass; jeu sun staus il tierz frar che deva scola en la val, il tierz al qual ins ha cuiu ina paga. E per cass che jeu vess giu da ver emblidau quei fatg, han mes frars pli vegls dau d’entelgir. Els che ein stai omisdus activs el moviment romontsch, in sco reschissur, l’auter sco cumpilader da texts da grammatica per la scola primara.

10. «Atras claus e clis» senumna il Tschespet da 1985. E zanua auter scrivas Ti: «Jeu hai giu mias pastuiras; jeu sun staus en in claus.» Explichescha quella situaziun!
Stat si per la detta. Jeu vai daveras giu mias pastuiras ed jeu sun staus el claus, nua che jeu vai schau siglir las larmas. Forsa ual perquei la stedia frequenza da claus e clis en mes raquens. – Malgrad mia fideivladad alla val – sun jeu ruts ora, avon che vegnir stinschentaus.

11. Tgei rolla han sur Carli Fry e sur Giusep Durschei giugau en connex cun tias empremas publicaziuns?
Da lezzas uras ei sur Carli Fry staus custos dil museum dalla Ligia grischa a Trun. Ed jeu sun segidaus cun el enten rimnar exponats. Il contact cun sur Fry ei staus d’avantatg. Sur Giusep Durschei veva ual surpriu la redacziun dil «Pelegrin». Ed ual leu vai jeu fatg mias empremas emprovas da metter giu screts. Ultra da redactur ei sur Giusep Durschei staus plevon e president dil cussegl da scola en Tujetsch. Endi – fuss ei buca stau malperdert dad ir ora per la roma?
Mes temas han buca dau scandel.

12. A sias uras eis Ti staus eifer las stagias ed oz eis Ti ordeifer quellas. Tgei differenza ei quei per Tei? Eis Ti vegnius en in cert senn pli curaschus?
Ruts ora cun 40 onns, senza sesegirar pli da num! Ina distanza da 219 kilometers slarga. La diaspora sils cunfins dil Schuob ha giu avantatgs. Jeu sun buca staus marschei dalla talgia paun. — Pigl auter vai jeu scret vinavon, in tec forsa e per surviver.

13. Il Tschespet «Spendra nus dal mal» fuvi intitulaus oriundamein «Levzas cotschnas». Tgi ha giu la gagliardia da midar quei tetel? Eis Ti vegnius mess tut squetsch?
«Levzas cotschnas» vev’jeu giu dau num al «Tschespet» numer 40. Cunquei ch’ei existeva gia in tetel «Levzas petras» han ins anflau per bien da midar il miu. Oz midass jeu buca pli.

14. Fuss ei stau pusseivel a sias uras da publicar quei roman cun quei cuntegn e tut las fatschettas humanas essend scolast en la val?
Quella damonda stat veramein osum la bucca. Pusseivel maneivel ch’ins vess renviau mei ord la val. L’auter che veva mess en speronza sia spusa avoncaduras ha saviu far il fagot ed ir per siu fatg.

15. «Tia veglia daventi» (1957) e «Spendra nus dal mal» (1961) ein duas supplicas dil paternies. Sco Ti scrivas zanua has Ti buca dau tez quels tetels. Ins hagi dau els aposta, per nudar Tia derivonza, forsa schizun per metter il cularin da sontget entuorn culiez. Co ei quei stau pusseivel?
Ils dus «Tschespets» 36 e 40 ha la redacziun da lezzas uras intitulau cun supplicas ord il paternies. Ualvess ch’il redactur hagi fatg quei cun malart. La consequenza denton – lezza ei buca mo stada problematica, ella ei stada malmaneivla. Il mument ch’igl ambient dil liug ei staus – silmeins per naparts – bigots. Buca senza in cert plascher ha certa glieud mess a mi l’enzenna da magliavuts entuorn culiez. Jeu sun staus barschaus en, bunamein sco in legiunari. Pér ditg suenter vai jeu entschiet a far persenn, jeu cun mes bustabs ners ch’ins vess bugen sclaus dalla litteratura per propi.

16. Sco exponent da Tujetsch tschontschas Ti il patua dalla val cun ses localissems exprimi. Ti scrivas denton en sursilvan. Tenor certa glieud da Tujetsch vesses Ti stuiu scriver el lungatg da Tujetsch. Quei ha dau reacziuns, e Ti eis staus meinsvart denter mazza e marti? Declara!
Quei san ins ordadora; jeu sun staus tut da Tujetsch. Per la classificaziun da mes screts ei quei stau da donn. Tgi ch’ei da Tujetsch tschontscha siu patua; el seigi disputeivels. Enzatgi ei ius avon onns aunc dabia pli lunsch cun in artechel en la «Gasetta Romontscha» – da pia memoria. Igl avdont da Tujetsch sappi insumma buca romontsch. – Denter auter han e avdonts dalla val pretendiu da mei che jeu scrivi il patua dil liug. Denton – ei dat buca ina scripziun persuenter.
Uiersch denton – gliez per cass han la glieud da Tujetsch e lezza ordeifer mirau. Ed ils jasters han detg che jeu hagi memia bia localissems e metafras giu dil Cuolm d’Ursera, daferton che per ils mes sun jeu staus memia d’anoragiu. Aschia tondanavon che jeu sun daveras staus ton sco cuntinuadamein denter mazza e marti.
Per certins che han giu da giurar mia litteratura – veritabel pieun schuber. E viarclas per sclauder mei dil pli petschen dun ha ei dau tut put.

17. Ti has mischedau solemnamein ils plaids dils Tuatschins cun il vocabulari sursilvan, tochen entadem la Lumnezia. Quei fatg ha buca plaschiu a tuts – ni mo a mesas. Daco buc?
Jeu vai ditg buca capiu quei disaster. Per secapir empau meglier vai jeu fatg stediamein diever dil vocabulari digl intschess romontsch insumma. Cun la consequenza ch’il vocabulari ei carschius da detschiert. E puspei vai jeu tratg pil falliu cantun. Enaquella ch’in u l’auter ha schizun pretendiu che jeu scrivi mes screts cun Vieli / Decurtins sinta maun.

18. Ti has scret in’ovra litterara da smarvegl, silmeins 6500 paginas ni 20 toms da 325 paginas. Quei po parer ad enqualin suspectus. E buca il davos a Tes confrars scribents. Tgei tenuta han quels giu enviers Tei e Tia ovra adina carschenta?
Tgi che scriva ton sco jeu – leventa suspects. Secapescha ch’ei ha dau dubitauners e mirastgir denter mes ‚confrars‘ scribents. Senta sefar culponts da malengrazieivladad, ei la carezia denter ils commembers dall’uniun buca stada gronda. Mintgin ei seduvraus da vegnir a schetg cun las atgnas nuorsas. Pil pli ein las ‚prominenzas‘ sefutradas da gidar ils novizs. Plitost fatg stem ch’in u l’auter varghi buca vi. Sco principiant vessen ins giu basegns d’in bien plaid, ella diaspora tuttavia.

19. Has Ti buca giu da pitir meinsvart pervia dils ‚gronds‘, ils arrivai?
Jeu vai pitiu giudlunder.
Poda perquei che jeu sun buca staus schi ferms – e mo sulets. Buc in glimari e mazzadrags.

20. Ils premis vegnan magari repartgi dallas gadas – e quei ei nuot niev – tenor cuida e buca tenor meret. Il padrin favorisescha ses figliols. Ei quei era stau aschia en Tiu cass?
Sco noviz vai jeu insumma buca giu padrins. Da silsuenter seplirel jeu buc; vonzeivi vai jeu giu da biars che han tonsch il maun. Da quella beinvulientscha less jeu engraziar fetg.
Alluscha ils premis! Jeu vai spitgau ditg e liung; las tschereschas han mana vuliu vegnir madiras. Ils repartgiders da duns e distincziuns han per gronda part dau als ezs che han giu la cuida, buca tenor meret. Da quella idea sun jeu buca pér en la retrospectiva, mobein dalla biala entschatta enneu. Schi da lunsch e senza influenza vai jeu buca giu mez da reparter metgas ed enzaco remunerar ils donaturs. Ni silmeins tenor la devisa: «Jeu laudel tei e ti laudas mei… »
Jeu (e sch’jeu fetsch valer che jeu seigi buca staus persuls – vala quei è nuot) sun secuntermess ils 7 d’october 1973 duront la radunonza generala a Planoiras. E pér, cura che jeu vai giu las hartas entamaun – il mummt ch’ins veva giu da giudicar «Discuors cugl assassin». Mo in soli dalla giuria, in representant d’in guter idiom, veva giu legiu il cudisch. Ils ulteriurs commembers vevan giu mo suttascret. E quel che ha giu dau il giudicat – lez ha dau totalmein sperasgiu.
Mia opposiziun vess gleiti giu bess la USR cun las combas agradsi. Aschia en vesta d’ina partida dissidents!
Schi lunsch eis ei buca vegniu, per cletg!

21. Ti eis staus pressapauc 20 onns en la suprastonza dalla Uniun da scripturs romontschs (USR). Tgei experienzas has Ti fatg en quei gremi?
Vegn onns ei semplamein stau memia ditg. Da l’autra vart vai jeu fatg atras il svilup dall’Uniun da scripturas e scripturs romontschas e romontschs (USR). In tec alla ga ei la garda veglia sespargliada. Pli giuvens ed ils giuvenotters dils anno 68 e da silsuenter han fitgau pei. In grond tschallat innovativ ei serasaus ora.
Quei astgar ins dir.
Igl ei iu da pulit en meglier.

22. Tgei rolla gioga la Cumissiun litterara oz? Tgei experienzas has Ti fatg cun ella en connex cun Tia ovra litterara? Inoltreschas Ti aunc adina Tes manuscrets a quella cumissiun?
La Cumissiun ei aunc sebarlaccada bien e ditg. Entochen il di ch’ils revoluzers d’ina tenuta pli gesta ein vegni alla testa.
Dapi la cumedia da Planoiras vai jeu buca inoltrau lavurs – dano ina suletta sil clom d’in parsura dalla Cumissiun.

23. Ha la lavur da scribent dau a Ti bia satisfacziun e cuntenta ella vinavon Tei? Eis ella era stada d’ina vart mintgaton in pign marteri ni da l’autra vart magari terapia?
Sch’jeu mettel strictamein d’ina vart las premiaziuns ed enqual laudaziun da bienmarcau, ei la lavur da scribent stada ina ulivaziuns pascheivla viaden ei dumpergi. Cun metter giu screts vai jeu savens saviu secumblidar. Ed ei ha schizun dau muments che jeu vai fatg ordlunder ina terapia. Enaquella che jeu vai saviu deponer il battacor sin ina buccada pupi.
Ei seigi detg pervia dalla recliadad. Ina lavur da pli grond studi stunclenta alla liunga. Ed ei capeta ch’ins dat suenter ver fatg ventschidas giuaden en ina brava ruosna, sco la ruosna da Sontgaclau en las Badugnas oragiusut las casas dil Plaun sogn Leci.

24. Ein Tes lecturs semidai, ein els daventai pli favoreivels enviers Tia litteratura?
All’entschatta da mia veta da scribent vai jeu giu in tschuat lecturas e lecturs, damai ch’ils screts ein stai convenziunals. Ins era disaus cun quella tenuta. – Enten tschercar miu niev stil, quei lungatg gigin e strebel e scart, vai jeu matei caschunau bein enqual difficultad a tgi che ha teniu stendiu e legiu vinavon.
Oz beneventan ins en general mia moda da dir, tuttavia la glieud giuvna. Naparts legian mias columnas buca mo pervia dil cuntegn, biaronz era pervia dil stil.

25. Dat ei ina differenza denter la generaziun pli passada e la pli giuvna?
Jeu audel da glieud era pli passada che legia stedi men artechels, damai ch’els ein pil solit cherli cuorts. Insumma – per correspondenzas ch’ein tratgas alla liunga han ins ozildi pauc talien.

26. Avon onns era la tematica dalla sexualitad tabu en scola e probabel era en beinenqual famiglia. Igl inspectorat dil Rein anteriur e Glogn hagi schizun discussegliau da leger il cudisch «Grenzgänge» (1978) damai che Ti hagies tematisau la sexualitad. Ei quei pusseivel? Daco ei la «Riccarda» (1967) buca stada dispiteivla da siu temps?
«Riccarda» ei stada ina ediziun da 3000 exemplars. En in vitg permiezvi han ins vendiu sil plum 60 exemplars, ton sco en mintga casada. Sei stau la pintgadad plascheivla dil cudisch cun sia biala sil frontispezi? Jeu sai buc. En mintga cass han ins fatg a mi reproschas, pertgei che jeu hagi e dau ora in cudisch schi satel; ins vessi bugen legiu dapli. Malgrad che jeu vai teniu mirau e tedlau cun bucca e nas. Jeu vai udiu buca ina solia reprimanda pervia dalla erotica. Secapescha ch’igl autur auda buca tut. Gliez ei e cletg.
Alluscha cun la translaziun «Grenzgänge» vai jeu udiu da vart cumpetenta. Igl inspectorat dil Rein anteriur e Glogn hagi discussegliau. Han ins udiu a scutinond. Jeu è.
Auncallura hagien ins legiu entirs unviarns «Grenzgänge», naven digl emprem entochen la davosa historia e quei per cass en scola. Cun in plaid detg: Il cudisch ha anflau in grond esit naven da Laax entochen entadem la Lumnezia ed en la Val Tujetsch.
Segiramein buca mo perquei ch’ils texts han fatg beinduras cauld, biaronz pervia dalla tematica e la buna versiun tudestga.

27. Ti has scret Tias ovras litteraras a Cavorgia, Selva, Sedrun e Schaffusa. En qual liug ei l’inspiraziun litterara stada la megliera?
San ins dir aschia, jeu vai scret en plirs loghens, mo adina en sut. Pil pli en ina stanza da quater preits vitas, fattas e schavdas (stanza da scola). En Tujetsch vai jeu scret pli pauc, a Schaffusa la plipart. Ordaviert vess jeu buca saviu metter giu in soli scret. Biaronz – sut tschiel aviert vai jeu teniu stediamein mirau, era las caussas ed ils schabetgs ils pli manechels.

28. Ti vivas dapi 1960, pia dapi 40 onns, a Schaffusa. Co sesentan ins sco scribent romontsch ella diaspora?
Gie, 40 onns ei ina brava stendida. La disa da star a Schaffusa ei nuota ida sco d’in plaun ora, anzi. Igl ei magari stau freid. Culs onns eis ei vegniu onz pli tievi – in’aura supportabla; jeu sun sescumpentaus. Ils Alemans ein divers; jeu vai fatg diever da lur enconuschientschas. Senza secumblidar cun la caussa romontscha che jeu vai teniu car.

29. Ti has scret differents raquens, buca il davos da 1957-1967 e lu era pli tard. Tgei vegn endamen cul cavazzin «Rufidaus»?
A pèr cun quei tetel «Rufidaus» vegn ei endamen a mi in entir tschuat. Ed ei sto esser stau entuorn ils anno 1948.
«Rufidaus» ei mia emprema publicaziun insumma. A caschun d’ina concurrenza litterara dalla Romania digl onn 1949, publicada bunamein 20 onns silsuenter, en las Annalas 1966.
En memez sun jeu staus in pauper idealist. En la clamada e schiglioc sun jeu s’entupaus ualti spert cun la realitad dalla veta ch’ei meinsvart bravamein criva. Ton che la disillusiun fuva vegnida gronda. Jeu sun staus trumpaus – secapescha senza fierer naven igl uaffen. Alluscha fastitgs da quella trumpada macorta ein enzaco auncallura semanteni en l’entira ovra da silsuenter. Per part las siluettas dils logs umbrivauns.

30. Tes romans ein: Spendra nus dal mal (Tschespet 1961), Pieder de Pultengia (1964), Il fegl digl anticrist (1967), Ils Saracens vegnan (1974). Il recensent dil cudisch «Il fegl digl anticrist» ha giu scret a sias uras denter auter.- « Vic Hendry dat peisa alla construcziun cuorta e preferescha il dialog. Quei ch’ei modern e corrispunda al gust da nies temps.» Co semanifestescha quella midada da stil denter «Tia veglia daventi» (Tschespet 1957) e quei niev roman?
Neve, jeu sun vegnius en in auter ambient; il contuorn aleman, ils avdonts cun lur lungatg e lur isonzas, en scola ed ora, han dau ina viulta solemna. S’entelli che quei ei buca schabegiau sil plum. Ina caussa ch’ins vesa denton, sch’ins tegn mirau en mias publicaziuns. Aschidadir che denter «Spendra nus dal mal» (1961) ed «Il fegl digl anticrist» (1967) eis ei schabegiau in’entira pluna.
Jeu vai entschiet a scursanir, la construcziun ei secristallisada. Adina pli e pli. Il process ha cuzzau ditg, entochen oz. Pér cu tut il maniclem danvonz ei staus bess givadora – pér lu vai jeu entschiet a saver far poesias, maletgs che dian dapli ch’ils plaids sin las lingias. Scursaness jeu vinavon, fuss jeu giu sigl ies blut, in ies ch’entschevess a far mal.

31. «Pieder de Pultengia» ed «Ils Saracens vegnan» ein omisdus romans historics. Has Ti ina preferenza speciala ed ina aveina per la historia?
Tgei ei ina aveina historica? Jeu gnanc sai, schebein jeu vai ina. Alluscha plascher d’enconuscher mia derivonza, gliez bein. Epi vai jeu mirau bugen sur ils urs dalla Val Tujetsch ora. Las ruinas da Pultengia ed ils maletgs egl arviul dalla baselgia en claustra da Mustér, da quei tut vai jeu giu grond interess. La lavur preparatoria dils dus romans ha dau bia da far. Tuttavia «Il Pieder de Pultengia». Diesch onns gnanc tonschan buc.

32. «Paun da Spagna» (1973) ei in’ulteriura ovra che tracta dalla Spagna: Has Ti ina affinitad preferida cun quella tiara?
Il «Paun da Spagna» ei enzaco il preambel dils «Saracens vegnan». Ed jeu sun staus pli ditg ell’Andalusia – il mument che jeu vai retschiert dalla regenza dil cantun da Schaffusa in congedi da lavur, treis meins. Senza quei temps liber vess ei buca tonsch pil roman «Ils Saracens vegnan».
Da quei regal dil cantun da Schaffusa sun jeu staus leds; ton il cantun sco il marcau han fatg bien cun mei, schebi che jeu vai scret en romontsch.

33. Tia ovra «Il discuors cugl assassin» ei in cudisch da tastga da tempra tut speciala. «Igl autur bauduna igl ambient da siu origin e s’entaupa cun glieud ch’ei sebessa sil malmaun.» Igl ei ina tematica nova e singulara en la litteratura romontscha. Presenta cuortamein quella!
«Discuors cugl assassin» ha ina genesa. Igl ei schabegiau che jeu sun ius cun las davosas classas en la dertgira cantunala, aschia per endriescher, co il stat fa dertgira. Instrucziun civica! Epi – nua va la glieud sentenziada a far l’expiaziun dil castitg. Ins veva udiu ton dallas perschuns – e per far in maletg verdeivel, tucca ei d’enconuscher.
Cun agid dil directur dalla perschun da Schaffusa sun jeu vegnius a ste dad ir en perschun e da far in emperschunament. Tut quellas ceremonias han dau dabia e viver la veta dil malfatschent aunc dapli.
En perschun vai jeu empriu dabot la direzia dil liug. Suenter che jeu vai schau metter en ina cella – vai jeu giu la cuida da tschintschar cun ils funcziunaris dil stabiliment ed intervistar 22 perschuniers. L’intervista ei silmeins stada schi hanada sco ils dis en la cella.
Per survegnir in maletg pli vast, vai jeu visitau diversas perschuns svizras, era Bellechasse en la Romandia, essend che ual lezza era ualti disfamada.
Ton che jeu vai scret sin 152 paginas mias enconuschientschas cun aschuntar in glossari, cumpilaus da prof. Isidor Winzap.
Schebi che la materia ei stada novissima en tiara romontscha, ha ei auncallura buca dau in grond plum.
Il plum ha ei silpli dau a Planoiras, cura che la Cumissiun litterara dalla USR ha renviau da dar in premi. – Enzatgi ha e teniu cauld la rumpanada en l’Uniun da scripturs romontschs.
Cun la pretensiun malgesta che jeu hagi udiu a cantond il cucu sin l’autostrada. E cun sefar valer quei dil cucu – han ins secapescha er vuliu sminuir la valur da «Discuors cugl assassin».
Mo co stat ei en verdad cun quella descripziun dil cucu?
Dad ir da Lucerna a Lenzburg, il liug da mia incarceraziun, sun jeu ins ton sco l’entira distanza sin vias lateralas. Per gronda part sur tumas els uauls ed aschia. Ed jeu citeschel sin pagina 28 dil cudisch «Discuors cugl assassin»:
«Il petgalenn marcla aunc adina sias fridas monotonas ch’in auter avdont digl uaul dat sinzur. Schi insistent che jeu retardel igl auto. Il clom neu dalla tschuplada faua effectuescha tondanavon che jeu tscherchel in’untgida. Il cucu ha clamau.»
Jeu sches: Tgi che fa critica – lez stuess silmeins leger il cudisch e quei buca mo suroravi – sco la scena dil cucu demonstrescha amplamein.

34. Cun «Riccarda» has Ti entschiet la perioda zun fritgeivla ed empermettenta dallas historias cuortas. Igl ei ina tematica moderna ed actuala. Pertgei ei ual l’historia cuorta adattada per las scolas?
«Riccarda» ei stada in’emprova; ella ha tratg. Las ulteriuras historias tagliadas cuort ein adattadas e leventan scochemai discussiun. Entirs raschienis! Enaquella ch’ellas ein tondanavon alla cuorta, damognan ins il text en gnanc ina lecziun. E quei ei per cass per omisduas parts d’engrau, per igl interpret e per il tedlader.

35. «Verduras dalla notg» (1976), «Batterdegls» (1980), «Passidas» (1981), «En schurnada» (1983) ed «Atras claus e clis» (1985) ein ulteriuras ovras cun historias cuortas. Daco has Ti eligiu quei gener litterar ed eis staus fideivels alla fuorma cuorta dalla skizza, dalla descripziun, dil raquent, dil rapport litterar e dil portret?
Igl ei buca giud via da dir ch’il chischlet cudischs che suondan han aschidadir il medem tagl. Igl ei in avis litterar. Il mument ch’ina gronda part ei vertida, vai jeu saviu leger ellas en scola tudestga e far mez las experienzas. En general ei il gatti staus positivs.

36. Ti tractas meinsvart eveniments usitai, denton buca observai e resenti cun quella intensitad dils auters. Ti eis magari fotograf, pictur, entagliader e portretist che emprova da tschaffar atmosferas, situaziuns, figuras e realitads d’antruras e dad ussa. Sas Ti ir d’accord cun quella pretensiun?
Jeu remagliel nuidis; ed enaquella che jeu sun in vess remegliader – sun jeu staus sfurzaus d’encurir novas untgidas. Ina caussa che secloma: Tscherca novs maletgs, portretescha dallas varts en e sesprova surtut da dir quei ch’ils auters han aunc buca detg. Plaids e metafras isadas giu sil fliec fan arver la bucca e susdar sco ina tatta veglia.

37. Il lectur duei vegnir motivaus da mirar e patertgar, denton buca vegnir instruius. Ei quei buca ina pulita differenza enviers «Tia veglia daventi»?
Cun «Tia veglia daventi» (Tschespet 36) vai jeu fatg in’experienza. Cun metter giu ils fatgs da mia patria restrenschida – sco dil temps da pader Baseli Berther -, el veva mussau la via. Jeu crei che la publicaziun da miu emprem cudisch hagi fatg surstar negin. Malgrad vai jeu enderschiu ina massada. Pil pli denton – co ei seigi buca da far. Buca che jeu vessi giu fatg in exercezi da stil, è lu buc, schebein che las construcziuns ein stadas surcargadas tscheccamein, oravontut cun adjectivs. –
Schebi che jeu sun staus sensibels ed ei ha fatg stediamein mal – sun jeu staus fetg per in bien criteri dil qual jeu vai era giu basegns. Adina puspei danovamein vai jeu empriu da mes pli gronds criticauners, essend ch’jeu vai priu els serius. E per cass che jeu vess tuttina empriu nuot – allura vai silmeins empriu, co ins duei buca far.

38. Tiu stil ha fatg atras ina metamorfosa nundetga e surprendenta ni sco Arnold Spescha di en ina presentaziun: «Vic Hendry ha abstrahau ed ei arrivaus agl essenzial. » Tgei dis Ti da quei?
Cunquei che jeu sun staus veglionts e vai fatg attenziun, vai jeu empriu vitier. Culs onns ha ei dau ina bufatga summa. Ton che jeu vevel curtaunas pleinas da plaids e metafras. Ed jeu sun staus sfurzaus da scursanir. Cun tagliar cuort ditg avunda – vai jeu survegniu in pavel concentrau. Aschidadir che Arnold Spescha ha tutta raschun. El ch’ei ora ed ora staus beinvulents enviers mes screts, el che ha scret per mei dallas recensiuns las pli valeivlas.

39. Il medem recensent scriva partenent «En schurnada»: «La tonalitad ei buca quella dalla legria, mobein plitost quella dil trest e pesont.» Ei quei caracteristic per Tia ovra?
Era quei lasch jeu valer dad Arnold Spescha, essend ch’el ei seprofundaus lien. Sil plum schessen ins che jeu scrivi trest e suffrent. Malgrad ughegel jeu da metter vitier ch’ei secatti tscheu e leu sin las lingias e denter las lingias enzatgei d’in humor schetg che endrida. Dil reminent in fatg che Arnold Spescha confirmass, sch’el fa valer en in auter liug che jeu smachi in tun e leventi biars auters.

40. En «Atras claus e clis» scrivas Ti (Dil liug 156): «Els (ils cudischs) ein stai mes megliers cumpliss. » Daco il plaid ‚cumpliss‘ e buca ‚cumpogns‘? Tgei rolla han ils cudischs giugau en Tia veta?
Cumpliss vai jeu detg cun intent, essend che a mes screts vai jeu fidau, jeu sun seconfidaus. Ed jeu manegel quei el bien senn. Quels muments delicats ch’il pupi vegn a ver fatg persenn e quei che jeu vai mess denter las lingias. Jeu resdel magari enten scriver, cun il pupi e cun sias lingias. Ton che jeu vai confidau al spazi alv mes discus, discus ch’ins sto mintgaton ir ad encurend.

41. «Cun l’auter a pèr» (Tschespet 1991) ei in’autobiografia. Mo «rasar ora ils sentiments ei ina resca» (225). Ei quei severificau?
«Cun l’auter a pèr» (Tschespet 1991) «ei ina descripziun ordvart subtila e sensibla» (il redactur Silvio Camenisch sil dies dil cudisch). Pli ch’ina ga sun jeu sedumandaus, schebein ei seigi cunvegnent da metter giu aschia igl entir andament da mia veta. Jeu res-chi tarlahem!
Mia moda da dir po esser singulara, ils Romontschs tegnan pli bugen igl agen tschelau, essend ch’ins ei memia datier l’in da l’auter.
Intenziunadamein sun jeu buca sezuppaus, damai ch’ins di ch’ils misteris dils dis ‚da giu cheu‘ vegnien tuttina in di el clar.

42. «Brevs ein documents custeivels e forsa ch’enzatgi ha schizun marveglias dallas mias; jeu mez vai scret truchets pleins» (Cun l’auter a pèr 47). Era nus dus vein scret biaras brevs in a l’auter. Tgei munta per Tei la brev?
S’entelli che quei ei aparti. Jeu vai scret dis en e dis ora brevs, dapli ch’in tozzel enqualga. Per part ein las copiaturas avon maun. Ch’ins po damondi. Per mei ein las brevs averturas. Ellas cuntegnan per ordinari era enqual daniev. Buca mo. Sil pupi vai jeu saviu metter giu meglier che da dir en fatscha, damai che jeu vai giu spontanamein breigia da ver ils dretgs plaids a disposiziun. Forsa tuttavia cun las caussas da sentiment. In tec è, il mument che jeu vai mai empriu scosauda da sevolver cun la facultad sensitiva.

43. «Stuer ir ord la val, quei fuss stau per mei bunamein la fin dil mund. Jeu sun staus tut da Tujetsch» (Cun l’auter a pèr 90). Co stat ei oz cun quei confess?
Na, jeu vai buca strubegiau il plaid osum la bucca da dir che jeu seigi tut da Tujetsch. Igl ei capitau ch’enzatgi ha ris, cura che jeu vai fatg valer ch’ei tili mei encunter casa. Alluna sun jeu silsuc daventaus mets e vai teniu tschelau mia encarschadetgna.

44. En «La sera digl autur» (Cun l’auter a pèr) eis Ti staus felg sincers sco scribent. Ti has presentau in bien ton da Tes problems sco autur. Fatschenta quei aunc adina Tei?
En «La sera digl autur» vai jeu puspei mess mia confidonza en enzatgi. Neve, il mument che ti s’exponas en fatscha ad in publicum – ston ins riscar la resca ch’ei vegni a dar dallas uisas damondas. Buca adina hoflias, biaronz garmadias e faulsas. Usitadamein vai jeu dau plaid e fatg. Jeu crei buca da ver dau inaga riendi per spiendi.
Auncallura sun jeu ius inaga pli bugen che l’autra a leger, en scola ed ora. Naparts han fatg valer che jeu legi pulit, auters, ils cars dil tut, han pretendiu che jeu fetschi scenas.

45. «Jeu less vegnir en raschieni ed ir a pèr in tschancun; jeu che sun pil solit persuls cun mia persuladad» (Cun l’auter a pèr 176). Pren posiziun enviers quei citat!
Pongir: Jeu vai discutau bugen, essend che jeu vai giu basegns dad endriescher – aschidadir ils fatgs e las experienzas dils auters. Ed ei dat daveras biars che san in tschuat. Tgi che metta giu plaids – sto sentir il puls dils auters. Pér lu sa el trer en consideraziun.
Enzatgei vegn cheu aunc vitier. Quel leu che sefatschenta cugl art, lez ei stedi persuls. Ed ei capeta che la persuladad enzanua da siu persei, sco per semeglia enzanua en ina stanza – ventscha ora. Ed avon che schar ventscher ora, sun jeu ius denter la glieud.

46. Ti eis adina staus buns per ina supresa. Quella ei buca stada pintga 1990, cura che Tiu emprem cudisch da poesias «Paun cucu» ei cumparius. Ti vevas gia daditg il talent da scriver lirica en la prosa: Daco has Ti giu pér quei onn la curascha da publicar poesias?
Sco detg en ulteriurs logs, en memez sun jeu staus spir dubis ed empau retardaus aunc suren.
Far poesias ei buca fafanoias.Tgi che ’stiarna poesias per tut las vias‘ entscheiva baul a vegnir dubius. Nunch’el seigi in scheni linguistic maisecattau.
E cheu stoi jeu tedlar sin mia experienza. Quellas poesias occasiunalas han lavau beinenqual poet. Sch’ins va per exempel onz dabot e publichescha ellas cun bia autras ch’ein dabia meglieras. Suspectus!
Jeu mez vai pia giu retenientschas, schebi che mes maletgs tagliai cuort vessen saviu dar ina buccada poesia. – Quei vi jeu en mintga cass buca disdir. Mia dunna Zaria ha adina puspei ugliau mei da far poesias. Entochen che jeu sun ins nur la surfisa vi. Las remas alternontas vai jeu schau dar ell’aua. Savend bein avunda ch’ellas mo encadeneschien.

47. 1995 cumpara il secund tom da poesias «Auras/Windzüge» cun ina versiun tudestga da Flurin Spescha. Tgei stat el center da Tias poesias da quei volum?
Flurin Spescha ha cattau il cat cun «Auras /Windzüge». Il tetel ei splendids. El sez ei autur e poet e damogna il tudestg schibein sco il romontsch. E quei ei in dètg laud per in Romontsch. Dil reminent, Flurin Spescha veva era giu vertiu poesias da Felix Giger, bunas poesias, ed igl ei mo da sperar che quella lavur da cuminonza denter Felix Giger e Flurin Spescha sefetschi vinavon. — Tudestg e romontsch — stend visavi — selai cumparegliar. En «Auras / Windzüge» vegnan ils texts perina.
Tia damonda. Igl ei cheu buca dapli che mosaics da mia biografia — spontanamein sco en auters loghens.
En «Passe-Muraille» ed en «Ecriture 53» dat Gabriel Mützenberg cumprovas dad «Auras / Windzüge». La translaziun ei schi buna ch’ella surpren tscheu e leu la versiun romontscha.

48. «Il tuc dil zenn grond», cumparius 1999, ei Tiu cudisch per propi dalla Val Tujetsch. Presenta cuortamein quei a nossas lecturas ed a nos lecturs.
Cun «Il tuc dil zenn grond» rendel jeu igl omagi a Tujetsch. E l’entira historia ei sesplegada. Sur Felici Maissen stimulescha mei da scriver enzatgei dall’invasiun franzosa dils anno 1799. Ed el metta a cor dad evitar ina celebraziun.
Che jeu vessi giu capiu sil plum – gliez fuss surfatg. Auncallura sun jeu semess vidlunder, schebi che fatgs historics ein schetgs e schizun secs sc’ina slonda.

«Ils Franzos vegnan»
Aschia vai jeu dau num e stgava. – Igl ei ils 5 da mars digl onn 1799. Ils Franzos cumparan sil Pass dall’Alpsu per traversar gl’auter di la vallada dil Rein anteriur e s’alliar cun l’armada franzosa sut il premgeneral Massena.
En las vischnauncas dalla Cadi tuccan ins il zenn grond per clamar ils vischins el cumbat encunter ils Franzos. La schuldada tratga ora ei organisada mal, ella ei senza expressiun e vigur, accurat sco il magistrat sez ch’ei dividius en partidas. Ils ins ein plitost per schar traversar ils Franzos senza semetter encunter, ils auters che tegnan cun l’Austria quentan cun igl imperatur e sias empermischuns. Il schischuri vegn gronds ed il cumbat vehements – e la tiara occupada da soldatesca per ditg e liung. La terrada a Rehanau ei in tac da vergugna per l’entira Surselva. L’illustraziun dil pictur-artist Peter A. Dettling consolidescha recentamein ils schabetgs.
Per ina publicaziun singula ein «Ils Franzos vegnan» onz pauc. E perquei ch’ei vess dau mo ina broschura, vai jeu aschuntau aunc treis ulteriurs tocs, dus cun in tien tuttavia historic e l’auter ina disposiziun dalla Val Tujetsch, in ughetg en mintga cass, damai ch’il profet egl agen liug … Ed jeu sches ch’ils vischins hagien priu plitost en buna part.

«Furdibal — ella Merica cuntut»
Quei ei in secund tetel. Il Gion Battesta Monn ch’ins ha semplamein clamau cun Seper — lez han ins catschau cun siu buob dad 11 onns ell’America, daferton che sia dunna Maria Cresenzia ei stada anavos cun ina poppa d’entginas jamnas e duas ulteriuras feglias — per part malsaunas. Ils documents dallas autoritads — e las brevs ch’ein idas anen e vegnidas anora, las ezzas ein schi consternentas ch’ellas siglientan las larmas.

«L’untgida da Marihelf»
Ei setracta cheu da «dadains gl’uaut» che vul dir dallas uclivas da Selva e Tschamut. Martin Venzin, il davon avdont da Selva, ha dau a mi biaras e bunas indicaziuns che jeu vai giu da cavigliar. La paupradad dils habitonts da dadens igl uaul dalla cresta da Sumsassi ei pagadusa; ella ei veritabla, essend che jeu mez sun s’entupaus cun ella. Sco buob ed empau suenter sco mussader da Sutcrestas.

«La val dils tschuts»
Tschut ei pli significativ; jeu vai duvrau il plaid enstagl dalla nuorsa ch’ins ei danovamein vidlunder dad integrar el stan puril. Sin in viadiet da Salins entochen il mises da Milar ch’ins savess titular cun ina rodunda ed in tgiembel – sun jeu sepatertgaus. Dil di present, da quel dad ier ed in tec schizun da quel da damaun.
Il turissem cun igl Alptransit rabetschan entiras plunas en la val. E dumignar quei sco da beiber aua, gliez per cass ha num vus.

49. Il medem onn (1999) cumpara in bellezia cudisch, intitulaus «Praulas e caussas marvigliusas» cun illustraziuns da Gioni e Luis Defuns. Pertgei has Ti entschiet a scriver praulas e daco ha quei cudisch giu tonta tila ch’ei drova ina secunda ediziun?
Praulas e caussas marvigliusas ein la caparra da mia carezia pils affons. Ina purschida che jeu vai vuliu far daditg, mo sun mai staus capabels. Las illustraziuns dils dus picturs-artists Gioni e Luis Defuns da Darvella ein ina targida admirabla. In cudisch ha anflau ina massada cumpraders.
O aschia enten rabitschar ils cudischs en las scolas, vai jeu era prelegiu, sco per semeglia a Luven. Enamiez ina tschuplada buobanaglia; ed ils pigns dalla scoletta ein stai secavigliai giun plaun davontier en in rudi. Tonia attenziun e curtesia vess jeu mai spitgau. Ils scolars dalla scoletta han fatg a mi ton biaras damondas che jeu vai giu da schuffa da vegnir suenter cun la risposta.

50. Sch’ins sfeglia els davos tozzels dils Calenders Romontschs eis Ti sefatschentaus stediamein da biografs e bibliografias da glieud da nos dis. Tgei experienzas has fatg?
Jeu schess che scriver la biografia e la veta d’ina persuna viventa ei captivont. – Pil pli vein nus fatg quei per suenter la mort. – Davontier stat la sentupada dalla intervista. La secunda perencunter: Seser en fatscha e prender atras il scret, essend ch’igl ei cunvegnent da setschintschar – avon che ir cuntut en la publicitad. Aschia stend visavi a l’auter, en vesta digl andament da sia veta e dall’ovra – gliez fa cauld. Il cunfar dils ins e dils auters, lez ei remarcabels. Ed jeu, jeu vai empriu lunderora.

51. Ti tez eis staus conredactur dall’antologia «Rumantscheia» dils anno 1979. Sch’ins tscharna ils garnins dils auters e publichescha ils texts. Ei quei buca iu ora per la roma?
Iu ora per la roma ei detg bein e tut en inaga. Ils davos onns han ins veramein fatg entginas presentaziuns dils Romontschs e lur litteratura. En mintga cass ei scadina selecziun subjectiva. Ins elegia e survesa, magari schizun aposta. Il pareri ei numdadiu individuals.
Aunc cun trer dallas uisas en consideraziun, gartegia la tscharna mo per part. En las scheltas pli grondas han ins mintgaton l’idea che las contribuziuns dils singuls seigien spargliadas. Memia savens han ins breigia cun la biografia sco semegliontamein cun ils screts mess giu.
Avon in per jamnas forsa ha ina studentessa fatg valer ch’ella seigi vegnida ni en ni nua ora cun las antologias. Schi da num ch’ella hagi tratg tut pil tempel en.

52. Sch’ins ha ediu ina massada cudischs sco Ti – han ins era ina survesta cun las casas edituras. Co stat ei cun quei?
Il mument ehe ti has finiu cul manuscret, das ti per ordinari giuaden en ina brava ruosna. Enaquella che la tensiun dalla lavur ei finida.
La stgiraglia en quella ruosna fa mal.
Il strapaz entscheiva danovamein. Tschercar ina casa editura e vegnir a ste cun ella, oho! Epi tucca ei da prender ed ir pell’escha – cul sac da rugadur. Senza subvenziuns eis ei strusch pusseivel da dar ora in cudisch. Nunche ti fetschies buca feda e caveglias tez ils raps sin meisa. E quei sa buca mintgin far. Per mei ei il betlergnem staus sco da survegnir schlops, schebi ch’ins ei pil pli vegnius encunter ed ha concediu.
Ei il cudisch avon maun, sto enzatgi presentar el. Scriver mintgamai ina recensiun ei è aschia ina caussa. Enaquella che ti stos sefutrar dils auters; ti tez sas gie buca dar giu il pareri. Ual da quellas varts vai jeu d’engraziar e da turnar ad engraziar. Jeu crei ch’ei seigi struschamein enzatgi denter mes collegas ed amitgs che hagi buca stuiu star botta. Mo gliez – jeu tut seturpegel da dir.
Cun tut quella mangla ein ils cudischs buc aunc vendi. Con bien ch’ils scolasts e lur classas han fatg cun mei. Jeu sun plein renconuschientscha. Cheu sei da metter vitier ch’il lectur romontsch vul ch’ins vegni tier el cul cudisch. Dad el anora emposta el caussas vess.
Ei fa tut cauld da dir; igl ei capitau che jeu vai priu mes cudischs si dies e vai fatg il hermer – ni sco la hermerina cun sia trucca si dies. Enten ir pell’escha vai jeu enderschiu bia bien. Digl auter siarel jeu la bucca.

53. «Sche jeu scrivel vinavon – vegn jeu aunc in di cul tgau sut la persuna», aschia has Ti scret a mi avon pressapauc in onn. Tgei munta quei per propi? Tgei plans litterars ha Vic Hendry pigl avegnir?
Jeu insistel-, duront quels onns da ‚giu cheu‘ vai jeu empriu in tschuat. Igl art da ruassar vai jeu buca empriu. E damai ehe jeu vai buca empriu igl art da ruassar, fetsch jeu vinavon miu tantué. Studis pli gronds en cudischs gross – matei che jeu fetsch buca pli. Biaronz in essai pli manechel, ina columna per La Quotidiana, gliez fetsch jeu bugen.
Ch’ins emblidi buc. Tgi che ha tondanavon giu da far cun plemas e pupi, lez ha survegniu ina disa.

Per Tiu natalezi d’80 onns gratuleschel jeu da cor e giavischel vinavon a Ti ed a Tia preziada consorta buna sanadad, la viscladad e la forza necessaria per puder sededicar vinavon cun gust e plascher a Tia lavur preferida, alla litteratura e musa romontscha.

A Vic Hendry – sin siu natalezi da 80 onns
Preziau Vic,
cura che quellas lingias cumpareschan cheu en la Tuatschina ei Tiu natalezi gia vargaus per varga ina jamna. Denton eis ei mai memia tard per ina gratulaziun e per in engrazia tuttavia buca. Havessen las gasettas dil di buca rapportau da quest tierm da Tia veta havessel jeu gnanc saviu da tons onns. Cumparegliau cun mia mumma ch’ei naschida prest sil di 10 onns avon che Ti (17.08) haiel era buca sminau che Ti seigies gia aschi anavon cun ils onns. Mo sco ins ha la moda da dir: Da viver vegnan ins vegls. E pertuccont il datum da Tia naschientscha e che jeu haiel emblidau vi el, astgel star ruasseivels: Ils ins dian dils 18 d’uost ed auters dils 19. (Legiu en las gasettas)
Segi ei sco igl ei, 80 onns ein in tschuat e tut quei che Ti has scret en quels onns ein pli ch’in tschuat. L’emprema gada che jeu haiel legiu da Tias historias eis ei stau che jeu erel vadler enta Milar. Persuls cun ca. 40 vadials havev’ei num sturnir vi il temps. Perquei era in cudisch da leger adina miu cumpogn, denteren era il tschespet cun Tias historias. Da quei temps legevel tut quei che pudevel tier. Pli tard haiel bein giu miseria cun Tias historias, ellas eran vegnidas grevas, pesontas, en lungatg sco el cuntegn e beinenqual cudisch haiel entschiet en e puspei mess d’in maun. Ils ins haiel jeu mai aviert si suenter pli, auters puspei priu neunavon e forsa ha era il temps madirau da capir e da vuler leger e capir. Bia has Ti scret e laias anavos ina detga purziun bia interessant per nossa cultura. Contas gadas che sundel staus surstaus sur d’expressiuns mai udidas ni insumma duvradas. Mo prendend neutier il vegl vocabulari haiel stuiu constatar che quei era buca in dalla fabrica dil Vic, mobein in plaid negligiu, buca duvrau e gia emblidau.
Preziau Vic, a mi stat ei buca da criticar Tia lavur. Pren quellas lingias sco enzennas d’engrazieivladad che jeu seresentel per Tiu prestar per nies lungatg, per ver animau in ni l’auter da far patratgs sur da nossa viarva e legrau mei beinsavens cun Tias expressiuns originalas, cun tut Tia lavur literara (che ha beinenqualga fatg scurlar il tgau). Mo mirau sut tut astgan ins dir: Ina lavur impressiunonta!

Retscheiva nos sincers auguris per Tiu natalezi e cordial engraziament per tut Tia lavur.
Bruno Berther, Rueras
en Tuatschina 2000/17